Od adaptacji do transformacji

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jak będzie wyglądała edukacja za 5 lat? A może za rok? Tempo zmian, jakie obserwujemy, jest zawrotne, a pojawienie się generatywnej sztucznej inteligencji w naszej codzienności wywołało prawdziwą rewolucję. Jako nauczyciele stoimy przed fundamentalnym pytaniem: czy nasze dotychczasowe sposoby nauczania mają jeszcze sens w świecie, gdzie uczeń może w kilka sekund wygenerować wypracowanie, rozwiązać zadanie matematyczne czy stworzyć prezentację?

Nie ma co ukrywać – wielu z nas odczuwa niepokój. Niektórzy próbują walczyć, zakazując używania narzędzi AI. Inni udają, że problem nie istnieje. Tymczasem rewolucja trwa, a my mamy wybór: możemy stać z boku i obserwować zmiany albo aktywnie je kształtować, przekształcając nie tylko nasze metody pracy, ale cały paradygmat edukacji.

Sztuczna inteligencja – ewolucja języka czy jego zhakowanie?

Kiedy mówimy o generatywnej sztucznej inteligencji, warto spojrzeć na to zjawisko z szerszej perspektywy. Część obserwatorów postrzega AI jako kolejny etap rozwoju języka – podobnie jak kiedyś pismo czy druk. I tak jak poprzednie wynalazki, również sztuczna inteligencja budzi obawy. Przypomnijmy sobie, że już Platon wyrażał niepokój wobec wynalazku pisma, twierdząc, że ludzie przestaną ćwiczyć pamięć. Podobne głosy pojawiały się przy okazji upowszechnienia druku czy internetu.

Istnieje jednak druga, bardziej niepokojąca perspektywa. Według niej generatywna sztuczna inteligencja nie jest po prostu kolejnym etapem ewolucji komunikacji, ale rodzajem „zhakowania” ludzkiego języka przez zewnętrzną inteligencję. Język jest fundamentem naszej kultury i człowieczeństwa, a jego przejęcie przez AI może stanowić zagrożenie bardziej subtelne niż scenariusze z filmów science fiction, w których roboty przejmują fizyczną kontrolę nad światem.

Profesor Yuval Noah Harari zwraca uwagę, że prawdziwe zagrożenie może nadejść nie z zewnątrz, ale od wewnątrz – poprzez język, którym się komunikujemy. Jak przygotować się na taką przyszłość? Jak wykorzystać potencjał AI, jednocześnie chroniąc to, co esencjalnie ludzkie?

Trzy ścieżki przygotowania do ery sztucznej inteligencji

Niezależnie od tego, jaką perspektywę przyjmiemy, jedno jest pewne – generatywna sztuczna inteligencja jest z nami i zostanie. Wprowadza ona zmiany w edukacji, z jednej strony wymuszając je, z drugiej – otwierając nowe możliwości. Jak się do tego przygotować? Proponuję trzy podstawowe ścieżki działania:

1. Wspieranie nauczania i uczenia się z pomocą sztucznej inteligencji

AI umożliwia personalizację doświadczeń edukacyjnych, dostosowując je do potrzeb konkretnych uczniów lub grup. Pozwala na automatyzację działań administracyjnych, przyspieszając naszą pracę. Umożliwia tworzenie angażujących materiałów dydaktycznych.

Kluczowe jest jednak, aby przy wykorzystaniu AI skupiać się na tym, by uczniowie nadal dokonywali wysiłku umysłowego. Narzędzia sztucznej inteligencji powinny wspierać proces nauki, a nie zastępować go. Jak to zrobić w praktyce? To pytanie prowadzi nas do drugiej ścieżki.

2. Edukowanie o sztucznej inteligencji

Aby mądrze korzystać z AI, zarówno nauczyciele, jak i uczniowie muszą rozumieć, czym jest sztuczna inteligencja, jak działa i jakie problemy etyczne wiążą się z jej wykorzystaniem. Uczniowie „ściągają” z pomocą AI? Być może, ale ściągali również wcześniej, używając innych narzędzi. Naszym zadaniem nie jest zakazywanie korzystania z technologii, ale nauczenie, jak używać jej mądrze i etycznie.

UNESCO rekomenduje, aby z generatywnej sztucznej inteligencji korzystali uczniowie, którzy skończyli 13 lat. To rozsądna granica, ale niezależnie od wieku, warto wprowadzać w szkołach regulaminy określające zasady korzystania z narzędzi AI. Nie chodzi o to, by zakazać, ale by ustalić reguły – kiedy można prosić AI o pomoc, a kiedy nie; jak cytować źródła; jak udokumentować proces korzystania z AI (np. przez przedstawienie nauczycielowi polecenia, które uczeń wprowadził do narzędzia).

Musimy też pamiętać, że narzędzia AI nie są idealne – mogą utrwalać stereotypy, dyskryminację, ograniczać równy dostęp do informacji. O tych problemach również powinniśmy edukować.

3. Wprowadzanie innowacji w edukacji

Pojawienie się generatywnej sztucznej inteligencji to dobry moment, by przemyśleć sposób nauczania. Tradycyjny paradygmat edukacji, skoncentrowany na przekazywaniu i zapamiętywaniu informacji, ustępuje miejsca paradygmatowi zorientowanemu na proces i rozwijanie umiejętności krytycznej oceny informacji.

Nowe programy nauczania i metody powinny być skoncentrowane na człowieku, rozwijając „ludzkie umiejętności” – te, których sztuczna inteligencja nie jest w stanie zastąpić. O jakich umiejętnościach mówimy? Przede wszystkim o:

• zdolności do krytycznej oceny informacji
• metapoznaniu (świadomości własnych procesów myślowych)
• inteligencji emocjonalnej
• umiejętnościach społecznych
• zdolności do adaptacji i radzenia sobie ze zmianami.

Musimy projektować doświadczenia edukacyjne, których nie da się łatwo zautomatyzować. Zadania, które wymagają jedynie podania informacji, uczeń z łatwością wykona z pomocą AI. Potrzebne są zadania wymagające myślenia, analizy, syntezy, rozwiązywania złożonych problemów.

Jak uczyć się z pomocą sztucznej inteligencji?

Pokazanie uczniom, jak mądrze korzystać z narzędzi AI, jest jednym z naszych najważniejszych zadań. Warto przedstawić AI jako rodzaj asystenta, z którym można wejść w dialog – nie po to, by wyręczał nas w pracy, ale by wspierał proces uczenia się.

To trochę jak z maratonem – można przejechać dystans 42 kilometrów samochodem, ale wtedy nie osiągnie się celu, jakim jest przebiegniecie maratonu. Podobnie w edukacji – celem nie jest tylko uzyskanie odpowiedzi, ale proces dochodzenia do niej, który pozwala nam się rozwijać.

Jak konkretnie można wykorzystywać AI w nauce?

• Do poszerzania wiedzy – narzędzia AI mogą pokazać różne perspektywy danego tematu
• Do sprawdzania wiedzy – AI może przygotować próbny test lub zadać pytania
• Do uzyskiwania wyjaśnień dostosowanych do poziomu ucznia
• Do informacji zwrotnej – zamiast prosić AI o napisanie wypracowania, lepiej poprosić o ocenę własnego tekstu i wskazówki do poprawy
• Do przełamywania blokady twórczej – AI może zasugerować strukturę pracy, pomysły czy źródła
• Do wyszukiwania potrzebnych formuł czy instrukcji
• Do tworzenia multimediów, które pomagają w nauce
• Do konwersacji w językach obcych, z możliwością otrzymania informacji zwrotnej

Warto podkreślić, że wszystkie te zastosowania wymagają aktywnego zaangażowania ucznia, który nie tylko otrzymuje gotowy produkt, ale uczestniczy w procesie jego tworzenia.

Zmiana paradygmatu edukacji – na czym polega?

Tradycyjny paradygmat edukacji można postrzegać dwojako: albo jako przygotowanie ludzi do zajęcia miejsca w istniejącym systemie społecznym, albo jako kształcenie ludzi, by stali się najlepszą wersją siebie – co również umożliwia im funkcjonowanie w społeczeństwie, ale także jego przekształcanie.

W świecie zdominowanym przez AI to drugie podejście wydaje się właściwsze. Edukacja zorientowana na proces, a nie tylko na wyniki, kładąca nacisk na rozwijanie unikalnie ludzkich umiejętności, przygotowująca do ciągłych zmian – oto kierunek, w jakim powinniśmy podążać.

Metody, które od dawna są zalecane przez pedagogów – uczenie przez odkrywanie, metoda projektowa, problem-based learning – teraz stają się nie tyle opcjonalne, co konieczne. Nasze lekcje powinny promować dyskusje, analizę i syntezę informacji, rozwiązywanie złożonych problemów. Musimy też uczyć, jak się uczyć – w tym, jak wykorzystywać narzędzia AI w procesie nauki.

Refleksja końcowa – edukacja jako przemyślana rozmowa

Stojąc u progu nowej ery edukacji, warto zadać sobie pytanie: czym dla nas jest edukacja? Jakich ludzi chcemy kształcić? Jakie umiejętności będą im potrzebne w świecie, gdzie niektóre zadania przejmie sztuczna inteligencja?

Edukacja w erze AI powinna być włączająca, wciągająca i inteligentna. Powinna skupiać się na rozwijaniu umiejętności poznawczych i społecznych, które są niezbędne do funkcjonowania w grupie ludzi i adaptacji do ciągłych zmian.

Możemy myśleć o edukacji jako o przemyślanej rozmowie między ludzką inteligencją – zarówno indywidualną, jak i zbiorową – a sztuczną inteligencją. Ta rozmowa nie musi być konfrontacją, ale może być dialogiem prowadzącym do lepszego zrozumienia, gdzie każda ze stron wnosi swoje unikalne wartości.

Czy jesteśmy gotowi na taką rozmowę? Jak zmieniamy nasze podejście do nauczania w obliczu AI? Jakie metody sprawdzają się w Waszej praktyce nauczycielskiej? Zapraszam do dyskusji – bo tylko wspólnie możemy wypracować najlepsze strategie edukacyjne na przyszłość.

A Ty, jak wykorzystujesz sztuczną inteligencję w swojej pracy dydaktycznej? Jakie widzisz szanse, a jakie zagrożenia? Podziel się swoimi doświadczeniami w komentarzach!